By Tikir Sanga
Laimi Kan thanchonak ding ah zei kodah an kan temtawn bik hnga?Miphun dang he tahchun ngam zong a si rih lo mi kan nih mitlawm te miphun hi tha tein kan zoh tik ah hin, thanchonak leikam silo in tumchuknak lei kam deuh tu khi kan penh deuh cang tiah mino tam pi nih hmuh a si cang. Ni hin ni kan dir hmun in i mer lo in kan kal pi peng rih ko i kan du paoh in politics( Ramkhelkong ) kan tuah peng rih ko si cun, 2030 ahcun kan miphun hi ba rawhzet lawng a tang cang lai i miphun tlau kho zong kan si kho men. A ruangcu, innchung khar pakhat a si mi kan laimi hawi cio cio, pakhat le pakhat kan i rem lo i kan i doh peng ko ahcun hi innchung khar cu a thenthek dih cu a hau mi a si. Mino kan ca le a thanglai ding mi mansung tuk mi kan mino hna ca ah lung a fah tuk i chim leng le phuan zong ah kan thei ko na bu in kan i remh duhlo mi thil hi tlawngpal te langhter ka van duh ta. Kum 20 a tlingcang mi lawng siloin kum 17 a tlingcang mi tulio kan mino tha bik hna zong nih an thei ko cang lai tiah ka zumh.
Mahtlang, Mahpeng, Mahholh;
Nihin ni ah kan unau pawl miphung dang hawi (Falam, Tidim, Matu le thlanglei laitlang) pawl kan zohhna hlan ah kan mah Hakha-Thantlang zawtnak tu hi van zoh hmasa hna uh sih. Laimi kan phaknak paoh ah Khrihfa bu a tam ning le community a tam ning, lungrualnak (Unity) pakhathmanh nei ti a umbal fawn loh, a donghnak ah mah le mah lawng te seh i timh bu in a dih leng mang mi miphun kan si cang. A hram kan zoh a si ahcun, US, Canada, Denmark, Noryway, Australia le ramthumnak ummi kan miphun paoh paoh i an i buaipi mi hi Malaysia in a ra mi si lo, Yangon in a ra mi a si fawn loh, Laitlang kan chuahkehnak ram in kan i kenmi lungthin pi a si. A ruangcu, mifim kan rak ti mi hna kan pu pa pawl i an kan hruainak i a chuahmi (outcome) a si kan ti khawh.
Laimi upa dir hmun ah a dir mi kan Hakha-Thantlang kan zoh tik ah miphung huapmi ruahnak a nei mi an tlawm tuk cang, kutcang in rel khawh an si dih cang. Lung a fak tuk. Kanmah Hakha-Thantlang hmanh ah Zo le Lai ti i kan i doh peng rih, i fonh le hmun khat rian tuan ti khawh lo ding tiang dir hmun hna kan phan cang. Zei ko dah a si? Fak pi in na ruah bal ve maw?
Laimi kan politik le kan biaknak i morality ( Lungthin lei dirhmun )
Ni hin ni ah kan Laimi a kan hruaitu kan zoh tik hna ahcun zumhawktlak mi hi kan um tuk ti loh kan ti ahcun kan palh tuk ti lai loh. Kan Lairam ah siangpahrang hmuh in kan hmuh mi hna, pastors te pawl zong zumh awktlak mi kan har tuk cang. A fawinak kan chimh a si ahcun, Laitlang le Lairam ca'h dinnak(Righteousness) auh pi ding mi, miphun pi zong nih ti hal in a hal mi auh pi le dir pinak in, materialism (Vawileicung chawva) ah an kal ngawt dih cang. An thei ko zong ah an hna an i cheh dih cang. Laimi nih kan i palh tuk tawn rua tiah ka ruah pi pakhat cu kan biaknak (religion) hi politics (ramkhel) colhcanghnak deuh ah Laimi pi nih kan hman.
Politics lei hruaitu pawl kan zoh tik hna ah Lairam pumpi lawng si lo in, kawlram pumpi ca ding tiang riantuannak in mah khua le mah tlang ca deuh in rian tuan kan tam deuh. Rampum pi ca tiang in rian a tuan kho mi le tuan ding ah commitment (pekchanhnak) a nei mi kan tlawm tuk. Mah cu zei in dah na chim khawh tiah bia halnak nan neih men lai ee. A hman mi a si, mah peng le tlang holh lawng hna pei thancho ter kan i timh mi le opportunity (caan tha le lam awnnak) kan hmuh paoh ah mah nih hui viar kan duh mi nih zei hmanh chim hau lo in a langhter dih mi a si ko. Mah peng le tlang dawtnak nih khua a hrawk loh, kan lungthin chung ah zei dang umlo in mahkhua le mahtlang dah ti lo cu ti a um mi nih a ra laiding mi caan ah remh khawh ti lo ding in thil tam pi a chuah ter khawh.
Laimi ca'h lungfak tuk mi zawtnak
Mono tam pi nih an vuivai mi le ceih cem mi, sinain langhan in an chimh ngam lo cem mi thil van zoh ta hna uh sih. A luancia kum 1990 in van zoh tik ahcun, Laimi u pa ram dang hna ah ca cawn kho mi, kan laimi nih ca thiam thiam tiah kan ruahmi kan pu le rual hna kan zoh tik ah hin, a tam bik cu Lairam ca zei tluk in dah rian kan tuan khawh lai le Laimi zei tluk in dah mino tam pi kan thanchoter hna lai tinak in keicu mah cu ka si, ka tuahkhawh le ka ti khawh ti mi lung put nei riang mang in, mah inn chungkhar pin cu mi dang ca ah zei hmanh hmuh khawh mi an nei ti lo. Sihhmanhsehlaw, pulpit cung in bia chim tu le an si peng fawn. Laimi nih kan pulpit suallam zong kan hrilhfiah than a ahu cang ruah tiah ka ruah leng mang. Ramthumnak ah an hmuh mi mirang ban tuk in an fale rual thiamhna seh ti mi pin cu zei ban tuk thil hmanh nih a thleng kho ti hna loh. A donghnak ah zei dah a chuah ti a si ahcun, ni hin ni politics le religion lei in rian a tuan tu kan zoh tik hna zong ah mi fim mi thiam an hmuh ko hna zong ah an kan tei lai, kan min an kan lan lai timi tihnak tam pi an neih ruangah, kawlram te in kutcang zat te lawng nih ram thumnak ah ca an cawn khawhnak a si. A cawng kho minih le kir le ram ca rian tuan timh hi a um kho loh. A ruangcu, an kir duh ti loh.
Cuhlanchung laimi dir hmun kha van kal ta rih ko seh law, a hlan i Hakha-Thantlang ah a nih a nih thil a ti kho mi pawl, hruaitu pawl kan zoh tik ah an fa le ca lawng hoinak sang an chiah khawh hna, an fa le ca cun zei thil paoh an tuah piak khawh hna. Mi fim mi thiam tak bochan awktlak a sikho ding mi hna tu sifak le cacawng kho lo in an caan tha vial te kan liam terdih hna. Sinatein, kawl cozah tha lonak cu kan chim peng fawn. A tu hnu, Malaysia in refugee sinak lak riangmang in ramthumnak kal hnu lawng lawng ah kan ram chung ah bawitlawng tlawng in a tlawng mi pawl zong an lau kho tuk cang. Pathian nih an mah lawng hi ti i an kal peng ko le bawi tlawn in an tlawn peng ko ahcun Laimi hi an thancho kho ti lai loh ti A phang ruang zong a si kho men, refugee sinak in ramthumnak kal hna an kan awnh mi hi. A palh zong ka palh kho.
Mino nih kan in cuahmah mi le kan zun cuahmah mi
A cunglei kan van langhter mi ban tuk khan, kum tamtuk chung kan laimi society ah mah innchungkhar thanchonak le mah peng le tlang thanchonak ti mi nih impact (a tuk, a pe) a tuah minih tuchun ni caan i laimi 3/2 cheu thum cheu hnih cu kan tuar dih, kan in dih. Mahcu lakah ngeih a chia tuk rih mi cu, nu le pa tiang zong nih fa le cawmpiak ah mah khua le tlang thanchonak ca lawng ah fa le te zong an cawn piak khawh cang hna. Vawilei i kan rak chuah hi meng 20, 30 ca lawng ah maw rian tuan timh piak kan si cang hna ti zong hi ka ruah leng mang. Democracy e, freedom e, zei e..kan ti nak kan ram hrawttu tak tak a si mi kan morality corrupted a si mi tha te in kan doh khawh ahcun democracy he cun kan i tlak ko lai. Ramkhel kong he ti an auh leng mi le an i ceih leng mi nih zei pi pa a chuah pi lem lai loh. A rawkcia mi kan lungthin put kha kan remh khawh lawng lawng ah ai tlakmi luatnak cu kan hmuh khawh ko lai. Mahhi, kan lungthin a rawktuk mi ruahnak pawl, thanchonak tiang an kan dawn dih mi hi mino nih kanral lian cem kan chiah hrim hrim a hau mi a si i mah cu kan doh awk tak tak zong a si mi a si.
Mino lung rual in doh hna uh sih;
Lai mino nih ti hal in kan hal mi Unity (Lunrualremnak) kan hmuh kho lonak a sual lam cu unity ti mi cu din falnak he ai peih tlai mi a si i a kan hruaitu a din fal lo ahcun lungrual tein zei tik hmanh ah kan zul kho lai loh. Laimi pi tak tak zong nih dinnak a tenhmi hruaitu tha kan i ngeihmi hna pawl hi kan tan pi a hau. Tangka ngeih deuh mi si i thil a ti khawh ca'h kan tem pi ding a si loh. Mi hlen hman, mi hrawkhrawl ti kan thei tuk ko na bu in, mah le tlang mah le khua ri ruangah kan ten pi hi thil sual tak tak pakhat a si.
Hakha-Thantlang i ral lian bik le ceih hma bik mi Zo le Lai ti i zuamnak zong hi kan ngawl awk a si cang. Mino chuahter mi a si loh i ka chim cang bantuk in hlanlio mifim deuh pawl nih chuahpi mi a si ti kan thei a hau. Hmun khat ah rem te in rian kan tuan tti ding le kuttleih in kan kal tti ding a si cang. Mirang holh van thiam deuh le thil tlawmpal te van ti khawh cang ka in bawi (hruaitu) si kan duhnak lung thin zong kan thumh a hau. Laitlang ah media a cak rih loh i Malaysia hi Laimi tam cemnak kan umnak hmun a si tik ah Malaysia hin i remnak le ramremhnak ah a tha bik mi hmun a si. Hruaitu ka si ai ti riang mang mi upa mi hrawkhrawl pawl refugee si ve tung i refugee sin in a miak lak rumro ai zuam mi pawl zong hi kan doh tti a hau. Hi ti ning te in kan community cio ah corruption a tam ahcun Laimi temhpi ram mi zei hmanh kan ngeih ti lai loh i thutsawh i izoh i ivuak lawng lawng a tang cang lai.
Mino a hlei in tangti hna uh sih. Kan pu le kan pa le nih an tuah khawh lomi mi phung dang pi ah kan ruah leng mang mi hna, Tidim, Falam le tlanglei laitlang mi pawl zong hna i dawt khawh le kut chanh khawh kan i zuam a hau cang. Kan miphun hawi nih thil a tuah khawh cun kan tan pi a hau. Falam pa le Tidim pa nih a tuah khawh mi paoh doh hi thil dik a si loh.
Kan doh ding mi lakah a lian bik mi pawl cu; Favoritism (theihngelh mi ca lawngah rian tuan duhnak), Partiality (thleidennak), Nepotism (ruahnak bi tuk in rian tuannak), Chiefship-oriented mind (Bawi lawng siduhnak lungthin) le popularism ( Lar lawngduhnak lungthin) pawl hi kan doh bikcem ding a si tiah ka ruah. Vawilei cung pakhat le pakhat an i tahnak zong mino thazang in rel a si bantuk, barawh zet te a si mi kan nih Laimi zong mino tam pi thancho ter duhnak lung neih lo mi chan in kan chuah a hau, kan kal tak a hau cang. Mino nih ral tha te in kan tan a hau, kan doh a hau. Nangmah le keimah kha kan ram nih herhbik mi kan si ti lungput hi khawika a kal mi a vak mi Lai nu Laipa nih kan ngeih hrim hrim a herh in a herh tuk cang ti forhfial kan duh hna.
