Pa Biak Suihleng

Kawlram chung (Burma ramchung) ah Khrihfa phunglam zei tik in dah a rak luh i, zei tin dah a rak luh, mizei nih dah an rak luh pi timi zohfian aherh caan a um theu tawn. Mah ka hin Khrihfa kan ti tik ah hin Protestant he tant lo he an za tein telh chih in Khrihfa tiah a huap in ka auh mi a si. Minung tampi nih Protestant khrifa phung a si lo ah American Baptist Missionary riantuannak Kawlram arak phanhnak cu theih cia a si. Nain mah hi kawng zong hi tlawmpal kan telh chih tho tho lai. Atu ka tial duh chan mi cu zei bu zei bu ti kha si lo in, Khrihfa min put in Kawlram an rak panh hmasetnak kawng kha ka tial duh mi a si. Chin miphun hna hi thil tuah hma set mi pawl hi kan uar ngai hna. A herh lo mi tiang khin a hmasa kawng ah hin kan tang tawn, ka ttial duh khun kan chim duh khun i, kan i chawr. US phan hmasa, Malaysia phan hmasa, Norway silo ah Europe phan hmasa mipawl nih phanh hmaset ruang ah fimdeuh le thil tikhawh deuh ah iruah sual, ruahsual a um tawn. Mah cu cu adik lo ngai mi theory pakhat asi. Khua tla hma sa, a fim hma sa, mi raltha hmasa tbtk.. in a hmasa kawng ah hin heh tiah kan buai tawn. A hmasa kawng ah tantuk le buaituk zong hi thiltha cu a asi lo. Thil a si hmasa mi paoh a dik dih a tha dih tiah kan ruah ah cun cu zong cu kan palhnak a si theu tawn. Thil cheukhat, le micheukhat a si hmasa timi pawl hi theihtlei ca taktak lawng ah a tha tihi biahmai thi caah chim ka duh.

Nestorian Khrihfa pawl Kawlram phaknak
Nestorian Khrihfa pawl hi AD kum zabu 10 hlan le hnu chan lio ah hin an rak thawng tha ngai i, Europe ram in Tuluk ram tiang Tang Siangpahrang chan tein an rak kal i an kalnak hmun hma paoh ah Khrihfa phung an sinak te te an neh an tanta[1]. Vailam tahtung hmanthlak hi an thlan mual lung ah an tialta tihi hmuh khawh a si[2]. Mongol ralkap pawl nih Bagan an rak tuk i an rak hrawh dih hnu in Bagan chan kum zabu 13 ah a rak dih. Bagan a rak chim tu Mongol Tartar ralkap lak ah hin Nestorian ralkap pawl an rak um len ti hi Mongol tuanbia ah zohfian khawh a si. Cu lio Mongol ralakp bawi Genhis Khan i a nupi hi Nestorian khrihfa nu a si i an ralkap ah Nestorian pawl cu an rak um len tiah Khrihfa tuanbia thiam Dr. David Wu nih a chim[3]. Bagan khua thing i Shwezikhong pura pawng ah hlan lio ralzam pawl an rak I dubnak lungkua ah vailamtah hmanthlak ai suai mi te te hmuh khawh a rak si, nihin ni ah cun hmuh a fawi ti lo. An nih hi Kawlram vawlei arak lam hmasa bik mi Khrihfa cu an si.

Portugal Khrihfa Chawlet Pawl
1435 kum ah Nicoto di Conti timi pa hi Italy ram in Kawlram Pegu ah a rak tlawng i Pegu ah cun thla 4 a cam ta ti a si.[4] Portuguese mi Vasco Da Gamma nih 1498 kum ah  Europe ram in India lei ratnat rililam a pemh khawh in Portugal pawl hi Malakaram(Malaysia) le Kawlram lei ah tamngai an rak phan hna tihi hmuh khawh a si. Dr. Kawl Thang Vutaa nih doctorate dissertation a rak tial mi chung ah Portugal pawl Kawlram ah an rak phak i Roman Chatholic siangbawi pawl nih an rak zulh hna ning tampi in hmuh khawh a si.[5] Kum zabu 15-17 kar ah hin Roman Catholic missionary pawl le khrihfa pawl tampi Kawlram ah an rak um i khrihfa milu zong a thong in an rak karh tihi Dr. Vutta tialnak ah kan hmuh khawh chih rih.

Amah atialnak ahhin 1548 kum ah hin Fransis Xavier timi RC father pa pakhat cu Pegu ah missionary ding in an rak thlah. Nain zei dah acang thai tihi theih khawh a si lo. Father Sigismond de Calchi le Father Vittoni hna hi RC Barnabite missionary an rak si i 1722 kum hrawng in Pegu ah heh tiah thawngthabia an rak chim. Siangpahrang in chung minung hna he zong an rak I kawm kho ngai. Barnabite missionaries pawl nih hin Kawl Siangpahrang pa cu thlai mi suimilam nganpi “Grand Father Clock” timi an rak pek, thlalang tuahnak an rak chimh, cun kut tial zoh hna zong an rak chimh ti a si. Cun,  1741 kum ah RC missionary pahnih hna cu ral ah an thi ti a si. Kawl cafang hi ai nam khawh ding caah an rak ser cun Kawl ca le Latin ca dictionary zong chuah khawh ding caah an rak i zuam i cafang tampi an rak leh i an rak khawmh khawh ti asi.

1600 kum zabu chung ah hin Philip De Breto timi Portugal chawlet pa hi Kawlram ah a rak lawr ngai ti hmuh khaw  asi.[6] A nih hi Kawl nih cun Nga Zin Kaa tiah an auh. Taung Ngu chan ah a si i Taung Ngu siang pahrang pawl he an rak i kawm ngai i, a luarpar kai in atu Rangoon khuachung viral Tanlin ramkhi a rak lak i a rak uk. Taung Ngu Siang Pahrang pakhat asimi Natshingnaung cu ral nih a dawi caah Philip De Breto sin ah a phan i De Breto sin ah cun Khrihfa phung ah a lut ti a si i. Khrihfa min ah John Tuan Tihatu tiah arak i sak. De Breto cu Thanlin ah a um i Kawl pura pawl a hrawh hna, missionary pawl ai chiah hna, ralkap zong ai chiah i siang pa hrang bantuk in a um. Mah caah cun Rakhine siang pahrang zong nih a rak doh i, Taungngu siang pahrang zong nih a rak doh ve tik ah a donghnak ah ral asung. Taung ngu siang pahrang nih Ngazin ka cu a tlaih i fung in a lu le taw hlen lak in a sawh hnu ah khua leng ah a thlai i nili hnu lawng ah a thi ti a si.(Vutaa) Natshinnaung cu vainam in thah a ing i a ruak cu tu Thanlin Tawah University pawng i pura ah an phum ti asi.
Protestant Khrihfa phung a rak luh ning
Mirang nih Kawlram a rak lakhlan kum sawmli hrawng ah 1845 kum hrawng ah hin Kawlram ah Roman Catholic khrihfa 2500 an rak um cang ti a si.[7] Kawl rampi cu a rak ceu hlei rih lo. Ralnih a rak khuh. Cu lak ahcun Nitlak lei in Ceunak thawngtha cu a rak phan. 12 kum ah hin American Bord of Foreign Missions nih Adoniriam Judson le an nu cu India lei ah missionary rian tuan ding in an rak thlahhna nain July 13, 1813 ni ah hin Judson te nuva cu Kawlram lei ah an ra. An ratpah ah an nau ai rawk ti a si.[8] Judson hi Kawlram caah ceunak thawngtha arak phurh i rehtheih harsetnak tampi a rak ing. Laitlanglei tiang thawngtha a phanh khawhnak zong hi a mah riantuannak ah tampi aa hngahchan tihi hmuh khawh  asi. Kawl Bible ca a rak leh. Kawl le Mirang dictionary arak tuah i, thlarau tlau tampi a rak tleih hna.  Abik in Karen, Asho Chin pawl le Mon pawl sin ah thawngtha arak chim. Adoniriam Judson riantuannak le Baptist khrihfa bu akarhnak cu Burma Baptist Chronicle cauk ah tamlak te ai tial ko cah tampi ka tial ti lai lo. A nih hi Kawlram ah missionary rian atuan bu in a nunank Pathian ram caah aliam. A nun chung ah nupi pa thum a nei. A nupi hmasa hi Anna Hassatile a si i 1826 kum ah a thihtak. A pa hnihnak cu Sarah Hall Boardman a si I 1845 kum ah a thi. Emily Chubbuck a thitthan[9]. Apriltha 1850 kum ah Judson cu rili cung khual a tlawn pah ah a thih caah a thlan mual a um lo.

Kan unau Asho hna hi Laitlang lei khrihfa kan si hlan ah khrihfa an rak tamtuk cang. Mah caah hin Lai mi lak ah khrihfa sihmasa mi hi Tedim mi si lo ah Sihzang zan si tinak in, Asho miphun an si tiah a dik deuh. Dr. Chum Awi nih a tialnak zong ah fiangtein a tial chih. Carson le Laura cu Laitlang lei an kai hlan ah 1888 kum ah hin Tayet khua ah an um hi Asho Chin hna sin ah rian tuan an rak thawk. Kum hra arauh hnu 1899 kum ceu ah Hakha ah an rak phan.[10]

Kawlram khrihfa tuanbia hi tialmi a tamngai ko cang nain athar in theih than ding ah ka vun tial than. Ahmasa kan chimcha khan zei thil paoh hi a hmasa a um tawn lengmang nain a hmasa paoh paoh hi an tha thlu tawn lo bantuk in an chia thlu tawn ve lo. A si hmasa ti paoh hi Pathian dengmang ah ruahnak kan ngeih lo a hau. Khua le ram ah si she, pengle tlang te te a fa tuk mi te te ah kan ruahnak kan bit ter chin thluah mah hlei ah cu bantuk a fa tuk mi hna caah sihmasa mi heh tiah kan uar peng rih. Minung nunank hi tuanbia tial mi a si. Mi zei hi dah Pathian nih a rak hman i, mi zei hi dah thil tha taktak a rak tuah kho tihi a biapi deuh mi thil a si ti hi a donghnak chim ka duh.
Chrihchan te te



[1] Jenkins, Peter (2008). Book of The Lost History of Christianity: the thousand-year golden age of the church in the Middle East, Africa, and Asia - and how it died. New York: Harper Collins. pp. 64-68. ISBN 978-06-147280-0.
[2] Hill, Henry, ed (1988). Light from the East: A Symposium on the Oriental Orthodox and Assyrian Churches. Toronto, Canada
[3] Dr. David Wu, "Mongolia - GBGM Staff Briefing Summary", Accessed January 31, 2005
[4] G.E. Harvey. History of Burma. nd. P. 98.
[5]Vutta, Kawl Thang.  Brief History of the Planting and Growth of the Church in Burma. D.Miss. Dissertation. Fuller Theological Seminary. 1983.
[6] Introduction to Burma.
[7] Wikipedia. Roman Catholicism in Burma
[8] ShweWa, Maung. Burma Baptist Chronicle. P. 24-25
[9] Adoniriam Judson. < http://www.nndb.com/people/794/000114452/>
[10] Dr. Chum Awi. In Search of the lost souls of the Chins-Centenial essay.

(
Tawlreltu - on Monday, May 10, 2010
categories: | edit post

0 comments

Post a Comment