Raw material (GonKyian)

By Salai Tial Bawi Ling


Asia-Pacific regions environmental researcher
UNEP-EPLC
(United Nation Environmental Program- Eco-Peace Leadership Centre)
Kangwon National University Korea


Biahmaithi (Preface)

Mekong school i sianginn ka rak kai lio ah Mr. Goldgate te he zanriah kan eitti pah hna in Lairam chung ummi thingkeppar (orchid) hna le tlor (Teak) kung hna kong kan i ruah. Mr. Goldgate nih cun tu chan lio te cu (IT information technology) chan asi i cu (IT) fimthiamnak a ngeimi nih vawlei cung phaisa vialte hi an ruh dih ko; nihin ah ram rum ah an i chuah. Asinan a ra laimi chanthar hi cu Biotechnology chan asi lai i cu tik ah biodiversity (vawlei cung i thil nung thingkung pangpar saram) a ngeimi hna an rum lai tiah vawlei mifim hna i hmailei thil an hmun ning asi tin a rak ti. Cubantuk thilnung saram tambik a ngei ve mi ah Kawlram chung in kan Lairam zong hi a tal ve mi asi.
Asia ram lak ah Laitlang le Kachin ram hna hi biodiversities tampi a ngeimi asi ve. A ruang cu Kawlpa nih kum 50 renglo a kut cung ah a hum lawng si loin (geographical feature) horkuang tiva thlihran, ruahti, nikhua le vawlei thingkung umtuning hi cu (biodiversities) (samram thingkung pangpar tupi chung ummi thli nung vialte) hna duh ning an si. Kan Lairam i pangpar phunphun hna le kan thing ram hna hi Liami nih a hman zia kan thiam rih deuh hlan ah Tuluk ram ah a luang dih sual lai ti zong thinphan asi. Cu Biotechnology chanthar lei ah cun nihin vawleipi zong nih a vun panh cuahmah.

Kawlram chung thilchuak hna (Natural resources)

Kawlram hi natural resources a tamtuk ti cu zapi theih asi. Ramdang ka hawile nih capo in an kan timi cu nan ram ah natural resources a tam tuk ruang ah nihin nan ram uknak a tlan khawh lonak asi an ka ti tawn. Natural gas kong tlawm te i ruah hna uh sih. Nihin chun ah kan inn pawng ram hna Thailand, Malaysia le Singapore hna he kan ram vun tahchunh ah cun a zeilei paoh ah kan niam ko cang. Asiahcun Thailand ram i energy 70% hi kawlram nih support a pekmi asi ti hi na thei bal maw? An ram duhtawk in mei an hmang Khuate hmanh ah gas in rawl an chung hi mu, kan ram i gas bak duhtawk in an hman ko na’n nihin Myanmar khualipi hna hmanh ah gas in rawl a chuang kho kan tlawm ko lo maw? Malaysia ah 30% tluk le Singapore ah 25 % tluk i an ram energy hna hi kawl cozah sin in natural gas kyuakmituai le zinan hna an cawkmi asi. 1948 independent kan rak hmuh hlan Mirang kut tang kan rak um lio ah 82% i vawlei cung ram hna i an chambaumi thing hna hi kawlram nih supply a rak tuahmi asi leng ah facang tam bik export a rak tuah khomi ram asi. World Bank nih Kawram cu Asia ram lak ah tthanchonak lei i a rang bik ding le ram tthancho si ding ah a tlakmi le a tlik a rang bik asi tin remark a rak tuah bal.

Tuluk ah Tlor le thing cang hna (Teaks and hard woods)

Nihin China ram rang tuk in (economic growth) lei a tthannak hi kan ram thil chuak hna aa rinh ruang zong ah asi ve. Kan ram chung thil a chuakmi paohpaoh rililei chuak cangai, nga a phun phun kingkuar, vawlei tang thil chuak lunghring, sui, thirhak le vawlei cung chuak thing a phunphun saram pangpar vialte lothlawhnaklei in facang, pe, arlu, fungvoi, Hmanphek, chi tbk a zeizong vialte Tuluk pa nih a man a fawi khawh chung in a lak dih. Mirang ram lei nih a miak ka hmuhnak an kan chuh sual lai tin ralkap cozah cu ningzah thei bak loin a hupphenh lengmangmi hna hi na vun ruah khawh ko lai. Laitlang i tlor (teak) tehna hi vawlei cung thing market ah a min a ttha taktakmi asi. Tlor hi A,B,C,D tin (classified ) an tthen hna; kan Lairam tlor hi B class an si. Vawlei cung ram kip tlor caw duh nih an duhmi asi. A men zong a fak khun. 2006 lio ah ka rak tlawng. Kankaw Yemyatni khua pawng in meng 2 a hlatnak Mindat kalnak lei lampial ah khin Lairam kan tlor pawl cu duh tawk in lovah in an vak ko hen cu. Tlor hi kumkhat chung a kung hram ah a hawng hawh hma sa (gilded) i a kung a thih hnu lawng ah hau phung asi. Kawlram ah forest law cu an hei ser ve ko na’n law zulh cu nemmam anmah forestary rian a ttuantu hna lila nih tlor kung a cang a no ti loin phaisa an hmuh nakding paoh asi ah cun hau an si. Holh phun khat an pek i laphetye phu kyanphan ti khi fir ah ruah bak in an ruah lo felte in rian a ttuanmi tu lam mihrut ah ruah asi. Kankaw khuami pa pakhat nih cun tlor hi ton khat ah a hmun kan ahnak ah cun (80000 kyat=US$ 70) in na duh le ka’n pek lai a ka ti. Mah lio ah cun vawlei cung tlor market ah ton khat ah (B class kan timi hi) US$ (8000 -12000) asi.
(US$-8000xKyat-1250=82,000,000 Kyat ) an si. Zeitluk in dah kan sungh.

Laitlang kan tlor a tambik an kalnak cu Indai ram asi. Tuluk, Malaysia, Thailand, Japan le nitlaklei ram kip ah an kuat hna. Kalaywa-Tamu-Imphal friendship lampi khi a sawhsawh ah India nih a rak kan serpiak lo hih. Tisile Kachin ram in tlor hi Tuluk ah an kal i 2000 kum lawng i Tuluk ram a lutmi lawng hmanh hi (11.2) US$ billion asi. Kyat in cu a ttial awk a ttha ti lo. Mah hmanh ah hin hmawngkhu (smuggling) in an zuarmi man telh chih khawh an si lo. Kuala Lumpur in meng 30 tluk a hlatnak ah Kawlram mi pawl furniture factory ah rian an ttuan. Har tuk in rian an ttuan i nikhat ah (Rg.18) lawng an hmuh. Rian a ttuanmi hna cu kawlmi lawng te an si i an kan chimhmi cu nihin kan rian ttuannak kan ruah tik ah kan lungfah kan celh lo rian a ttuanmi zapi hi kawlram mi lawng te kan si kan ttuanmi cu cabuai, tthutdan, le innka ngapipi hi kan ser i vawlei cung ramkip ah kan kuat. Mah lak ah tlor (Teak) le thingcang (Hard wood) ialte hna hi Kawlram in a rami (raw material) lawngte an si a miak vial te cu Malaypa kut ah a kal dih an ka ti. Mah an ka chimhmi te cu nihin tiang kei zong ka lung ah a caam lengmang ve ramchung ramleng khual ka tlawn tawn caan laimi hna he bia kan i ruah ah cun ka ruah ve tawn hna a cheu cu an biang ah mitthli nih a hrawn ve hna; an lung a rak fak ve cio. Maw kan ram si ning te hi. 2008 January ah Sri Lanka cozah nih Colombo -Kandy highway express project an ngeihmi ah environmental impact assessment (pawngkam thilnung hna nih a tuar hnga ding) zeitluk in dah a chuahpi lai tin ram 24 in an kan sawm i kan va zokpi hna. Professor pa nih kan ram chung vialte i tlanglawng lam kan phahmi thing hna hi kawlram in kan cawkmi asi ati. Sri-lanka hi island te asi i Asia ram lak ah wildlife tam bik le tuhmawng bik nak asi ko na’n an ram i thingkung hau lo in kawl ram ah a cawk ko.

Lairam chuak thingkeppar(Orchid in Chin State)

Nihin chun lairam ah thingkeppar a man sungsung kan ngeihmi hi laimi nih rilcatpehnak lawng ah kan hman khawh. Moses nih Israel mi hna a hruai lio i an pawttam an vuivai lio ah mana changreu nih a khamh hna tuanbia i lak bak in Hakha, Thantlang lei nih cun Mana changreu ti’n tingkeppar le thinghram baa hna cu a min an pek. Langhter kan duhmi cu thingkeppar hi a men zeitluk dah asi ti le zei ah dah hmanh khawh an si ti hi asi. Rawlchuannak ah thing hau hlah uh ti lo in electric serpiak i mah in rawl chuan ning hi i cawnpiak ah aho paoh nih zulh khawh mi asi. Khah Mirang kut tang ah kan rak um lio, second World War (WW II) lio ah khan lai tlang i rian a rak ttuan mipa Mr. PertaDelard Waddri nih ral a daih hnu England ram ah Laitlang in aa ken mi thingkkeppar (Lady slipper) te kha tthate in a kilkawi i orchid garden a tuah. Mah thingkeppar hi phanah pungsan asi i amah min Waddri ti’n min a sak. Cucu nihin vawlei cung ah a man a fak bik thingkeppar asi ti’n German welt hunger hilfe organization Yangon office i agronomist pa Myo Thura Israel ram i sianginn a rak kai lio ah a rak theih ve mi asi i 2008 kum fields research ka tuah lio, Yangon ka um lio ah a mah hrim nih a ka chimhmi asi. Ram kip i Hotel tthattha hna i midonnak le khualtlung pawl i dinhnak ah thingkeppar an hman, vanlawng hmun (Airport) chung vialte zong ah thingkeppar hna hi dawhte in an chiah hna khual tlawngmi an lung i nuam hna seh tinak ah. Thailand alliance airline nih cun thingkeppar hi an (logo) ah an hman i TG vanlawng aa citmi paoh thingkippar ttangtonh laksawng an pek hna. Thingkippar hna hi si-ai lei lawng si loin minung kan thinlung nuamhnak pangpar sung asi. Canada hi ram rum asi ko lo maw? Foreign income tampi an laknak hi thingkeppar in asi. Thailand (Chiangmai) ah orchid firm a um i Asians ram chung ah thingkippar hi (Chiangmai i Orchid firm) nih cun supply a tuah. Cu ka ah cun (Tissue Culture) ti’n Thingkeppar pakhat le pakhat a phun an cawh hna i thar an chuah hna. Sianginn ka rak kai lio asi i kan pi Nu nih thingkeppar rak ka cawkpiak a ka ti (Baht 1000= 32,000 kyat) a ka pek dawr ah cun thingkeppar kung hnih lawng ka cawk khawh. Mahka i thingkeppar an zuarmi hna hi siai lei an si loin aa dawh men ruang ah mah tluk in a man an ngei ve. Kan ngakchiat lio Lairam Rungtlang tang thlangkhum tiva i nga kan rak sio lio ka mitthlam ah an cuang. Thingkung kip i thingkeppar par rang, par aihre, par sen hna lengluang khi phaisa lawng te pei an si ko hi ka ti. 2000-2003 kum ah Sweden nih Sri-lanka ah NGOs zung pakhat a tuah i an ram chuak ttulhri ei baa vialte Sweden ah an kuat. Sri- lanka rammi nih zei asi ti a ruah awk an thei lo, a hnu ah Malaria khamhnak sii Swedish nih an ser i vawlei cung ramkip ah a miak tampi hmuh in an zuar. Cucu Srilanka cozah nih a theih tik ah UN ah taza cuainak tiang an phan. Nihin kan ram i thingkeppar cheukhat hna cu a man zeitluk tiang dah asi hi ka chim kho lo. Cucah hitin na fiang deu lai. Cancer khamnak (vaccines) hi a man a fak tuk voikhat din, pumhnih ah 48000 kyat asi. Raw material kan timi thingkeppar in an sermi asi mu. Cu lawng si lo, thinlei zawtnak, lung zawtnak ca i siai hna hi thingkeppar (raw material) in a si. Vitamin sii phunphun le zihmui man sung thil tampi thar an chuak hi mu. Laitlang in Thingkeppar a caw mi pa nih keimah hmanhnih kumkhat 2007 ah cuai 12000 ka cawk. Nihin ah a man a ttha deuhmi cu cuai khat ah (US$ 45=50000 kyat) asi ati. Laimi hi thingkeppar thawng in khuate kip ah chanpheo inn kan sa kho a ti. Cu nak cun Tuluk nih sii a ser i a cu nak in a tuahmi a si lo. Kawlram ah 1% kan in hlut hna ah cun Japan nih 100% a miak kan lak ati. Asikolo maw? Na TV, electronics thilri vialte Motor car vial te khi Japan ram nih a maik an rak kan thokmi an thil zuarnak hmun men ah an kan ser ko lo maw?
Saya KawKaw nih Laimi a sinak le Lairam a dawtnak cu sullam ngei taktak in hla a phuah i ni hin ah Laimi vialte nih hla in kan sak tawn lengmang ko na’n a sullam hna hi tthate in kan ruat tawn hna maw?
A hme ram Lairam tiva a tam pangpar a tam fing le tlang kip
ah an aw cio in vate an awn………
khoi maw Laikhua kha lung leng in ka ngai riangmang tawn…..
Tawlreltu - on Sunday, January 04, 2009
categories: | edit post

0 comments

Post a Comment