Chin Youth - Blog

Biahmaithi

January 2006, kum lio Thailand in Kawram nitlak nak lei ah fields research tuah ah Laitlang pumpuluk ka rak tlawng. Laimi 70% hrawng cu lo thlawh in a paw a cawm mi kan si rih . Facang, fongvoi fang aalu mempek le ra, baa hna kan cing. Lothlawh ning cang le thleici kilkhawi ning cang fimnak thatein kan ngeih rih lo caah kan lo hna i a vui mi tirawl hna hi kan i zaa hna lo. Nikhat kan tuan mi hi ni khat ei menmen lawng kan hmuh khaw. Kumpi kumkhat chung retheih thabaa nak le har nak lawng te kan tong. Lo rian lawng kan tuan nak ah kan zawt kan fak tik ah mual kan pho tawn. Sizung kai nak le a herh mi sicawk thlopbul nak ding pheisa kan ngiehna lo. Dinh nak can hna kan ngei thatthi hna lo. Nihin Chinmi kan si ning cang hi ramthangcho hna he i tahchunh ah cun a har tak tak dirhmun ah a um mi kan si rih. Minung kansi nak sullam ngeilo nak hmun asi. Kan re theih ka themh tluk in athaipar kan zuun lo. Kan tuan tluk in kan paw a khim lo. Ralkap uk nak tang ah kan um. Cozah nih thancho nak cah zeihmenh a tuah lo. Laimi chung in santlei deuh le fimthiam nak sang deuh a ngei mi hna hi ngeihthlai le hlathlai asi. (Lukaa) pek a tam. Ralkap meithal le an eiawk an thilri menphalh lo in kan phurh piak hna. Cuchinchap ah motor lam le telephone i chonh biak nak hna hi vawlei cung ram vialte lak ah achaih bik nak hmun kan si hoi. Meng 350 hi a ni ni in kan rau leng ah a caan ah motorcar a rawk fur ah nawncek lawng te asi. Hihi 2006 kum lio thlanglei Chinram Mindat le kanpalet ka rak tlawn lio i ka ton mi a si. Chinmi hna nih kan i aur ngai mi Khawnuntum tlang (Mt. Victoria sea level above 15000ft) cherhchan in cozah nih eco-tourism an tuah. Eco-tourism an tuah hnawh chan cu Mt.victoria tlang chung i a um mi thingkung phunphun Saram hna vaphunphun le pangpar hna Thingkeppar phuntling hna le pelep hna khuai phunphun le khuaruah har nungphun a ngei mi Laimi kan tonbia hna hi vawlei cung nih theih duh le zoh duh ah asi.

Phuhlam Lehrulh phung an rak ngai

1850-1900 hrawng ah hin hi ka Mt.Victoria tlang pawng a um mi miphun hna lak ah pakhat le pakhat rak i that le phu rak i hlam phung lam an rak ngei. Hihi keikafian ning ah cun an paw a rak khim lo( ti rawl ) ruang ah a chuak mi asi. Vawlei a hninghno nak le a that nak tuhmawng ram a that nak hi a ho cio nih thlawh duh le tuan duh asi tik ah cu ka cu kan ram kan mah ta asi kan pupa ta asi tin an rak i cuh (USA ah hin Red Indian phung in a rak i thawk mi cawboy law tin Phunglam pakhat a um i cucu a hmasa bik nih a ham mi ram le ti khi a mah ta an si ti asi). Thlanglei Chinland um kan unau hna zong ramri thatein an rak ngei lo (Land title nihin tiang an ngei rih lo) Ram an i cuh bia an i al an ni rem hna lo tikah an ni that an phu an i hlam an nilehrulh lang mang. Mahna hi pakhat le pakhat rak i huat ruang ah si lo in ram an i cuh , an lung an i tong hna lo cu tik ah thaazang in an tang a tthawng deu mi nih an thei hna. Hikong dothlat ka tuah lio khuami hna he interviewed nak ka langh ter lai. (Ram kan rak i cuh hna i kan i cuh mipa nih kanpa an kan that piak cuasitik ah hi pa hi lehrulh kan duh kan mah chung in thazang a thawngmi an um rih lo ruang ah a dang hmun ah kan peem chung i kan mah phun chung in rinh chanh awk pasal tha kan vun chuah in kanlak i hruaitu u pa pakhat nih phu hlam ding in thal le cangcia an kan pek i a hlan i kan phun a rak kan that tu a um nak le a hodah that ding asi kha a kan chim ati. Pa hngakchia an um asi ah cun cu zong nih a hnu ah phu a kan hlam sual lai tin pa vail te cu that an si ati. Hi phuhlam lehrulh nak ruang ah khau hnih bak an ci a rak lo bal). Nihin ah cun cathiam mifim zong an chuak pak len i Phuhlam lehrulh hi cu a umtuk ti lo ti awk asi. Hi ka hrawng i eco- tourism a um khawh nak cu hiban tuk phunglam a rak um ve ruang ah zong asi cih.

Burma chung um Eco-tourism

Vawlei cung cheukhat ram hna i foreign income tampi an hmuh nak peisa hi eco-tourism hi asi. (E.gThailand 2006-75 % of income hi eco-tourism in asi) Kawlram balte ah cun eco-tourism hi thancho a thok ka te asi. Khual tlawn nak nawl (Vocation Permit) loin Rangoon Manday, Pagan le Shan ram Taunggyi ti lo cu hmun dang tlawn duh le Eco-tourism site a um nak kal duh ah cun Ralkap sin ah khual tlawn nak nawl (vocation permit) lak hmasa ahau. Hi khual tlawn nak nawl hi Naypyidaw khauthar ah va sok asi i thlahnih a rua. Mahtein i sok khawh asi lo (tourism agent pakhatkhat ai aw) in sok asi. Lungfak ngai asi mi cu Mt. Victoria tlangkulh hrawng cherhcan in Eco-tourism an tuah i Hotle le resort a ngei tu hi Kawl lawng te an si. Ka hawipa Omh Khaw Ki Mindat hi (YIT) chuak asi i Mountain Oasis Resort ah manager a tuan. An mah nih a zeipoah an rak thok mi le an tuan dih mi asi ko nan Chin mi an si caah hotel license a ngei kho lo Kawlpa forestry department i an director retired pa min in an license cu ser asi i hipa sin ah Rangoon a thutbuu in an hmuh mi poah an cheuh chih. Mahputar pa nih keimah ta asi ati lehlam. Hi kong thatein ka theih nak hi 2008 kum UNEP-ECO Peace Leadership Korae i environmental researcher rain ka tuan lio ah ka Advisor Professor pa nih Mt.Victoria ah kan tlawng lai a ti i khualtlawn nak nawl ka rak sok lio ah ka theimi asi. Ralkap nih eco-tourism hmun tin phun hnih in khual tlawn nak an then.Tlang cung thingkung saram hna um nak hmun le hlan lio siangpahrang khua hna ti an si. Kumkhat ah Dollar Million tampi a miak a chuah nak asi. Ralkap cozah nih cun an mah minung lawng te tuan nak nawl a pek hna i a maik vial te cu an milai hna kut lawng ah a um. A tang lei hi kan ram chung i eco-tourism um nak hmun hna an si…

1. Hlawga park

2. Moeyingkyi Wetland and Wildlife Sanctuary

3. Meinmahla kyun Wuldlife Santuary

4. Inlay lake Wetland Sanctuary

5. Shwesettaw Wildlife Sanctuary

6. Popa Mountain Park

7. Alaungdaw Kathapa National Park

8. Chattin Wildlife Sanctuary

9. Natmat Taung National Park( Mt. Victoria Chin State)

10. National Botanical Gardens

11. Kakaboraxi National Park

12. Sein- Ye Forest Camp

13. Yangon Zoology Garden

14. Indawgyi Lake Wildlife Sanctuary

15. Myaing Hay Wun Elephant Camp

16. Poe Kya Elephan Camp

17. Phonganrazi Wildlife Sanctuary

18. Thamanthie Wildlife Aanctuary

19. HuKaung Valley Wildlife Sanctuary

20. Lampi Aquarium and National Park

Teirap nih hmuitinh le hrambunh an vun i zuamcuah mah ve mi

Kawlram a kuah hi 677000 square kilometers asi i nichuah thleng lei ram hna lak ah (Indonesia lo cun) a ngan bik ram kan si leng ah hlanlio siangpahrang hna pen nak ram le vawlei rum, (indigenous cultures) miphun tling nunphung um nak, thing ram satil phunphun hna an tamtuk nak hmun asi. Cucu ralkap a cozah nih hitin a maik ka thot lai a ti. Ka ram chung ah rili lei in siseh (Costal regions) fing le tlang cung mi hna um nak (Hilly areas) khualtlawn nak tin ka then lai i peisa rut ning tin saduh a that.(long term eco-tourism site system ) hmun hna kha a cung lei ka langh tar nak hna ah khan tlawn khaw an si. Kawlram ah tourist paw nih tlawn an duh nakbik hmun hi Pagan le Lairam i Mt.Victoria hi asi tin ka hawipa nih cun ati.

Khonuntum (Mt. Victoria)

Laimi hna nih kan i ngei chun te kan tlang sang bik asi. Southeast Asai hmanh ah vawlei lawnglawng nih a khuh mi (lung pang horha tal lo in) tlang lak ah a sang bik mi asi. Rili in pe 15000 asang. Pe 3500- 5000 kar lak asan nak ah vawlei cung i hmuh awk ah a har ngai mi Black orchid a kheu leng ah pe 6000 a sang nak ah a min a um rih lo mi thingkip par an um. A hnah a um lo a baa hi aalu bantuk asi a par a eihre i kipahna a ngei. Pe 8000 a sang nak hrawng ah fir kung lawng te an si. Vawlei cung nichuah nak ram in nitlak nak ram katlawn nak ram vialte lak hmanh ah mah ka tlangpi i fir kung tluk in a kung a sang mi le a tha a ding mi fir kung ka hmu rih hna lo. Pe 9000 in a cung lei ah cun ram te te le kuhthing cang an um thli a hrang zungzal nak asi i a kung hi an sang tuk hna lo pe 20 in pe 30 cio hna lawng an si. Mahlakah cun chawkhlei par hi kumkhat chung an par hna i pe 15000 a sang nak hmanh ah chawkhlei kung hi an rak kheu kho hi ta ka ti. Saram phun tling an um cakei, pawpi, vom, ngalhraing, Fung le sazuk hna sakhi phun an tling zu le zawng phun hna an tamning hmanh varit vavu valah le awthaw hna vakok phunphun le vachik le va phun relcawk lo pelep phun (250) an hmunh mi chung in le vawlei cung i a tlau cang an ti mi vaphun hna le tingkippar hna an um.Va phun an tling nak asi leng ah nihin ah vawlei cung i a tlau ti mi va phun vanga ( Lyrebird) le thingbomcu va phun ( White browed nuthatch) hna an hmuh than nak hmun a si. Hika tlang na phanh ve tik ah cun na chan chung philh awk a tha lo tiah naruah ve ding aa dawh tuk mi fingtlang horkuang hna le saram va aw phun tling hna hi an si. Tu hmawng pipi chung ah thinghram baa ai phun relcawk lo le si ie kung tuul hna le baa hna. Si phun asi mi thingkippar phunphun an um nak. Fir kung an tam nak asi. Dapti a tam a hnawng (Alpine mild hot weather) asi i fur caan chung cu munmei nih a zelh, khuasik caan September in January tiang hi tlang kai caan an si i November thla khi van a thiang bik caan te le khualtlawn ah caan a rem bik le khuram a nuamh bik caan asi.

Lungzu puai hi tih a nung ma?

Thlanglei kan unau Chinmi hna nih a tu tiang an i ngei mi hlanlio an phunglam pakhat asi.(Kaidaw kua nih a tu tiang an hman rih Mindat in meng 18 tluk a hlat) Lungzu ti sullam cu lung biak kha asi. Lung nganpipi hi an rawk kho lo an fek tuk an tthawng tuk a zungzal an hmun a ho hmenh nih an hrawk kho hna lo ti an zumh. Cuasitik ah kan thit tik ah kan thlarua dawr nak a ngei lai lo raung ah hi lung nih kan thlarua a huphenh nak hna tin an tuah mi puai asi( An biak). Anthih tik ah an ruh cu tlakum chung ah an chiah i lung tang ah cucu tlakum cu an chiah. Acheu lung tang ah cun tlakum pa 9- 10 an um. March le April thla ah cu puai cu tuah asi. Lung pher ngapi (pe 6 -10 square ) asi mi tang ah (cabuai batuk in) a tang ah lung sau ngai mi pa nga pa ruk tin an denh. Lungzu puai voikat tuah nak ah sia a tlawmbik 6 -7 le zupu litter 10,000 hrawng a herh. chungkhat cingla hawikom vialte i sawm hna i ni 3 chung zupu le siasa i hunh i dinei laam asi. Zupu cu siaki in din asi. Puai chung poahpoah zing zan puai a tuah tu nih rawl dangh asi rih. Pheisa a ngeilo mi an si zong ah do an cawi i hi Lungzu puai hi an tuah. Pheisa tamtuk dih mi asi tik ah an chan chung bak an leiba cu an cham. (Extreme culture) kan ti lai cu. Kan unau an si ve tik ah chimle cawn piak remh deuh ding hna hi kan rain cio a si.

Hmaitial Nu (With tattooed face)

Khauhlan deu chanlio in an rak ton mi thil khua ruah har pakhat asi. Kawl singpahrang Mingdong(1853-1878) chan lio in a rak i thok an ti. Thlanglei ram um lai nu hna hi an rak i dawh tuk lawng si lo in an tivun a hninghno an cur a varngai tik ah Vaimi phun hna an mit a rak thit tuk. Nupi le sal caah an rak fir tawn hna. Pa vial te hi chun ah cun lo rain rak tuan zungzal tik ah ramlak lawng te ah an um. Nu hna nih inn rian an rak tuan i khuachung ah an rak tang tik ah Vaiho hna nih duhtawk in an rak fir khawh hna nak zong asi. Miphun dang fir cu an rak tih tuk ruang ah an hmai ah sinak in rak i tail i ka mui i dawh hlah seh law rak ka fir hna hla seh tiah an mah le an mah muichait nak ah rak i tuah mi asi. Anhmai an i tial ning cu kum 12 an si hrawng in tthitet hling in an rak tial hna i zerhkhat chung bak an hmai a phing a rak fak tuk i an hram an ai tuk caah an ka ah thing an rak seh tar hna (an hacang an i rail nak ah an ha vial te a tlong lai ti phan ah) a cheu cu sau tuk a zawt hna. A rak fah tuk caah hmasa bik ah an cel lawng an rak i tial cun an dam in an biang mah ti cun dotkhat hnu dot khat an i tail tar voikhat te ah an hmaizatein an i tail tar ah cun a fak tuk caah minung an si nak nih a tuar kho lo i an thi kho. Nihin ah cun cu hmai tial tar phunlam cu nungak asi ah cu nu nih va gneih a zat tik ah a hmai a tial tar lo asi ah cun va a ngei kho lai lo ti phunglam tu ah a thlang. Cu ruang ah an duh lo bu tein le an tih bu tein an hmai an i tail tar tu hi asi. Tlanglei kan unau catang a ngei deu mi nih hi phunglam hi cu a tha lo ee tin an thloh hna an cawn biak hna bawm ve hna uh sih.